Estes días fumos testemuñas dunha victoria, do fin dunha batalla longamente presentada pola Memoria Histórica: a devolución do Pazo de Meirás polos descendentes de Francisco Franco ás mans do pobo, o seu lexítimo dono segundo a lei. Unha victoria porque éste non é meramente un pazo antigo, nin é patrimonio do Estado só polo seu interés físicamente histórico. O Pazo é un símbolo da impunidade da ditadura, e a súa devolución supón o comezo do fin da “des-memoria” da Transición e do vergoñento mantemento das estruturas de poder polos franquistas; unha situación indigna, contra a cal aquela famosa Lei de Memoria Histórica do PSOE parecía ser insuficiente.
O 31 de Outubro de 2007, no que se aprobou un proxecto de lei xa presentado en 2006 (apodado por aquelo “Ano da Memoria”), a Ley 52/2007 de 26 de diciembre ou Ley de Memoria Histórica, abriu unha fiestra de esperanza para moitas das vítimas do franquismo e as súas familias. Aquela lei propuña facer xuízos sumarios contra o franquismo (represores, torturadores e asasinos da ditadura), compensacións e axudas económicas aos represalidados, retirada dos símbolos franquistas das nosas cidades e vilas (rueiros, insignias, placas… que amosaban unhas honras ao fascismo indecentes nunha suposta democracia), despolitización do Val dos Caídos, e localización e exhumación das fosas comúns a mans do Estado, entre moitas outras propostas. En xeral, queríase rematar dunha vez por todas coa impunidade do réxime franquista, e darlles ás vítimas a xustiza que levaban décadas pedindo.
Sen embargo, tal vez a crise de 2008, ou (quén sabe!) a dexadez do propio Goberno do PSOE (e por suposto, do PP, que estaba directamente en contra), provocou que esta Lei quedase en segundo plano, e que ante a escusa da “urxencia económica” non se comezaran cumplir as súas disposicións ata a década seguinte, case sempre por vontade de grupos máis á esquerda que o PSOE. As fosas foron exhumadas con cartos privados das familias e asociacións de Memoria Histórica, os rueiros mudáronse só a partir do cambio municipal en 2015 (case sempre con protestas dende a dereita), e o Val dos Caídos quedou sen tocar ata o pasado 2019. O bando perdedor foi desaparecendo por idade, deixando únicamente as súas testemuñas, gardadas grazas ao esforzo particular de historiadores e activistas da Memoria. O salvaxe torturador “Billy el Niño” morreu na súa cama, de coronavirus, con todas as súas medallas enriba, e a memoria das súas vítimas pisoteada.
Ao contrario do que nos contaron na escola, a realidade é que no noso país non existiu un verdadeiro proceso de transición democrática, nin moito menos similar ao doutros países como Chile, Arxentina ou Alemaña. Moitos historiadores chaman con sorna á nosa famosa “Transición exemplar” (que nin foi pacífica nin foi exemplar), “Transacción”, pois supuxo, efectivamente, unha “transacción” económica e política, un mero “cambio de chaqueta” dos fascistas que, de súpeto, “erguíanse demócratas”, e que non sufriron ningún tipo de depuración nin de castigo polos seus crimes. As vítimas quedaban relegadas ao esquecemento, mentres as mesmas sagas familiares enriquecidas no fascismo, a costa de roubos (literais) e de atropelos aos Dereitos Humanos, conservaban todo o seu poder e privilexios: hoxe en día seguen a dirixir a economía, o poder político, os estamentos militares e ata o aparato xudicial do país. Por suposto, son eles quenes aseguran que a dignificación das vítimas e a devolución das propiedades roubadas durante a ditadura é un “revanchismo” innecesario. E tamén son os mesmos que, sabéndose seguros e por riba da Xustiza, seguen a vivir da corrupción e do latrocinio, “con el robo como norma” como dicía Carlos Puebla; pois os fascistas, parece, non saben vivir doutro modo.
É entón cando nos atopamos co flagrante e clarísimo caso do Pazo de Meirás. Declarado Ben de Interese Cultural (“BIC”) en 2008, e por tanto Patrimonio Histórico nacional, durante décadas reivindicouse a súa devolución ao pobo galego, das mans dos descendentes de Francisco Franco, que seguían celebrando festas, vodas e veraneos alí sen un ápice de vergoña. Ademáis da mobilización social do pobo e de asociacións de Memoria Histórica como a C.R.M.H. da Coruña, realizouse unha concienzuda investigación histórica documental, levada a cabo por historiadores como Emilio Grandío, Manuel Pérez Lorenzo ou Carlos Babío, xunto a moitos expertos en Dereito. Os resultados foron absolutamente clarificadores: o traspaso da propiedade a Francisco Franco foi un contrato
simulado de venda, totalmente ilegal, fruto da impunidade criminal dos gañadores da guerra durante os anos do terror posterior a ésta, e a posesión de facto do Pazo pola familia MartínezBordiu Franco durante case 80 anos considérase de “mala fe” dada a nulidade destes documentos de compra-venda e doazón; polo tanto, o seu verdadeiro propietario é a Administración Pública. Así, rompíase o discurso franquista de falsa legalidade, e demostrábase que o Estado estaba en pleno dereito de recuperalo para o pobo, atendendo ao artigo 55.1 da Ley del Patrimonio Nacional do Estado. O xuízo deu comezo este pasado Xullo de 2020, e dous meses despois saíu a satisfactoria sentenza.
Por qué falamos de contratos simulados ilegais? En 1938, con Galicia xa caída baixo a sombra do fascismo, e a represión e o terror asoballando as nosas vilas e cidades, unha serie de élites burguesas poderosas da Coruña acordan congraciarse co novo réxime e diluír o importante pasado republicano coruñés, agasallando ao ditador cun edificio histórico e señorial da zona, co cal telo preto da cidade, e as escollidas foron as Torres de Meirás. Así, creouse a “Junta Pro-Pazo del Caudillo”, formada pola “jet” política da comarca (concelleiros, presidentes da Diputación, banqueiros, directores de periódico…) que mercoulle con cartos públicos o lugar á herdeira de Emilia PardoBazán, Manuela Esteban-Collantes y Sandoval, co obxectivo de doalo en nome da Coruña a Francisco Franco. Tras adquirilo mediante un crédito do Banco Pastor (cuio director, Barrié de la Maza, pertencía precisamente a esta “Junta Pro-Pazo”), pasando a ser propiedade da Administración Pública, comezan unha serie de reformas e de adquisicións de fincas darredor (expropiacións forzosas en moitos casos), tamén con cartos públicos. Aquí comeza a coñecida extorsión e coerción ao pobo e aos concellos da provincia: as listas de nomes con cartos aportados, as ameazas, as reducións das nóminas dos funcionarios… para sufragar todo este desembolso.
Finalmente, en decembro de 1938 faise o acto de doazón mediante un pergamiño do cal nunca se fixo escritura pública, e por tanto non é legal nin oficial; para esquivar isto, en 1941 fabrícase un documento falso de compra-venda entre Manuela Esteban-Collantes e Francisco Franco por unha cantidade moito menor á orixinal, un intercambio que nunca ocurriu (pois en 1941 o Pazo levaba xa tres anos en propiedade do Estado) e por tanto o contrato é simulado, falso e nulo, anulándose tamén os documentos de herdanza de 1979 para Carmen Polo e os seus descendentes, pois non se pode herdar de maneira privada unha propiedade que nunca deixou de ser pública.
Sí que houbo logo unha ocupación do Pazo polo Goberno franquista, facéndose todo tipo de actos oficiais e de xestión do Goberno, e pagándose todos os eventos e todas as reformas feitas ao longo das décadas, tamén, con cartos públicos. Isto só demostra que as Torres de Meirás son, efectivamente, un edificio público de facto, reservado para a actuación executiva do Xefe de Estado, e non para galas e festas familiares privadas dos descendentes dun Xefe de Estado anterior.
Por tanto, a devolución do Pazo non é máis que a aplicación da lei. E constátase así que a investigación histórica e o consenso social, nun país democrático, poden enfrontarse a un falso relato asentado de legalidade franquista e saír victoriosos, independentemente do poderoso que sexa o adversario.
A recuperación do Pazo de Meirás é trascendental porque pon fin a décadas de mobilizacións populares pedindo que éste voltara ao pobo ao que pertencía, e recordando afiadamente cómo foron adquiridas a meirande parte das propiedades da familia Franco. É un primeiro paso que abre as portas á recuperación de moito, moito máis do roubado polos fascistas aos perdedores da guerra.
Comezando polo Patrimonio galego, doazóns tamén “voluntarias” dos concellos a Carmen Polo como a Torre de Dodro ou as estatuas do Pórtico da Gloria trasladadas a Meirás, ou a Casa Cornide na Cidade Vella da Coruña. Neste último caso son de novo os historiadores Babío e Pérez Lorenzo os que cunha exhaustiva investigación amosan a realidade da adquisición do inmueble, unha escola naqueles anos 50: un trato persoal entre Pedro Barrié de la Maza e os Franco, unha subasta con só dous participantes e unha compra (de novo) con fondos públicos en vez de cos seus cartos privados.
Pero é que máis aló do Patrimonio público galego, os netos de Francisco Franco posúen, segundo unha investigación do diario El País, unhas 404 propiedades (89 vivendas, 29 fincas, 266 plazas de garaxe, 3 prados e 5 locais comerciais) ao longo de todo o Estado, ademáis de centos de millóns de euros. Un dilatado patrimonio que ten a súa orixe nas intrigas de Carmen Polo para adquirir inmobles, actuando de dona do país por dereito de conquista. Ademáis, todas as redes de relacións e privilexios que medraron arredor deles (pagos, favores, agasallos, concesións…) mantivéronse e prosperaron nos mesmos linaxes ata a actualidade. Se a Transición tivese sido realmente unha reconciliación e un avance cara a democracia fronte ao pasado fascista, estas adquisicións enganosas, e tramposas prebendas, terían sido declaradas todas ilegais naqueles mesmos anos 70.
Vimos, por tanto, que tras o período franquista fabricouse un “relato fundacional” democrático que falaba da reconciliación, do consenso entre forzas políticas diferentes e incluso opostas, da amnistía e do perdón. Unha suposta “Transición modélica” na que a xustiza trocábase por olvido ante a ameaza da volta atrás, e o “todos foron culpables na guerra” converteuse nunha máxima que chegou ata a apertura do século XXI. Este relato ocultaba deliberadamente a realidade da exculpación dos franquistas, tanto na guerra como nos 40 longos anos de violenta ditadura, para poder permitir que éstes conservasen os seus privilexios, o seu patrimonio económico e o seu poder político; para facer todo “cambiar para que nada cambie”. De alí as resistencias á aplicación da Ley de Memoria Histórica de 2007, as escusas baratas nas que sempre hai algo máis importante no que invertir cartos (onde logo, en realidade, non invirten tanto), e o quiste total e absoluto da corrupción política e económica do noso país, os arraigadísimos tecidos clientelares tan difíciles de atacar, e o seu medo cando os contestatarios acadan, non sen dificultade, algún tipo de cota de poder.
Por todo isto, xamáis teremos un país avanzado e verdaderamente democrático mentres non se depuren e xulguen definitivamente ás familias do franquismo e a todas as súas redes clientelares. As feridas, que nunca pecharon, seguirán infectándose de indignidade e de inxustiza, e a nosa democracia permanecerá manchada, cargada de escollos e contradiccións. É necesaria unha remodelación (e unha aplicación real e efectiva) da Lei de Memoria Histórica e Democrática que, xunto coa redignificación das vítimas, pugne tamén pola devolución de todo o Patrimonio roubado, galego e español, e depure dunha vez por todas a aqueles que se enriqueceron a costa da delincuencia e a fechoría. O Pazo de Meirás é un símbolo de victoria, mais non podemos deixar que sexa a nosa derradeira conquista.